آیات ارث
آیات اِرث در قرآن، آیه‌های قرآن که به مبحث ارث و میراث، به صورت مستقیم و غیر مستقیم اشاره کرده‌اند. در این آیات، مشتقات واژه «ارث» بیشترین کاربرد را دارند که برخی به احکام ارث و مابقی به جنبه‌های دیگر آن پرداخته‌اند. به مباحث ارث، علم فرائض هم گفته می‌شود.
تقسیم‌بندی موضوعی ارث در قرآن
در قرآن ، آیات متعددی مستقیم و غیر مستقیم به مسئله ارث و میراث و وارثان پرداخته. در این میان مشتقات واژه ارث بیشترین کاربرد را دارند. ریشه واژه ارث در قرآن کریم ۳۵ بار در قالب ۲۵ مشتق و در ۲۰ سوره و ۳۳ آیه به کار رفته است. این آیات با سه رویکرد اعتقادی، اخلاقی و آیات الاحکام، به موضوع ارث پرداخته‌اند.
موضوعات اعتقادی
هرچند واژه «ارث» در قرآن بیشتر برای بیان احکام ارث به کار رفته است، مشتقات این کلمه در آیاتی که مباحث عقیدتی را مطرح می‌کنند نیز دیده می‌شود؛ مانند اینکه خدا وارث آسمان‌ها و زمین است (سوره آل عمران آیه ۱۸۰ و سوره مریم آیه ۴۰) وارث مردمان هلاک شده و کافران و مردگان است (سوره اعراف آیه ۱۰۰ و سوره مریم آیه ۸۰ و سوره قصص آیه ۵۸)، بهترینِ وارثان است (سوره انبیاء آیه ۸۹). همچنین مؤمنان، سرزمین و دارایی مستکبران را به ارث برده‌اند(سوره الدخان آیه ۲۸) و مستضعفان وارث زمین خواهند شد.(سوره قصص آیه ۵) و سرانجام، بهشت، میراث درستکاران است(سوره زخرف آیه ۷۲).
اخلاق و توصیه‌های ارث
- [حکم ارث] فریضه (واجب) است: سوره نساء آیه ۷ و ۱۱
- اگر هنگام تقسیم ارث، خویشاوندان، یتیمان و مستمندان (که از وراث نیستند) حضور داشته باشند باید چیزی به آنان پرداخته شود و با آنان پسندیده سخن گفته شود. سوره نساء آیه ۸
- کسانی که درباره فرزندان ضعیف‌شان پس از مرگ بیمناکند باید خود نیز تقوا پیشه کنند: سوره نساء آیه ۹
- کسانی که اموال (ارث) یتیمان را می‌خورند گرفتار عذاب جهنم هستند: سوره نساء آیه ۱۰
- پرداخت هزینه همسر و فرزند شیرخوار میت به عهده وارث است: سوره بقره آیه ۲۳۳
احکام ارث
بخش عمده آیات ارث، به احکام آن پرداخته است. در این آیات برای نخستین بار شیوه تقسیم ارث در اسلام تشریع شده و سهم‌بندی خاصی ارائه شده است. دوبرابری سهم ارث پسر نسبت به ارث دختر، در راستای نظامی مالی خانواده در اسلام، از جمله ویژگی‌های احکام ارث در اسلام است که در این آیات بیان شده است. همچنین اصل ارث بردن و نیز ارث موارد خاص مثل کلاله در آیات ارث مطرح شده است. این آیات همچون دیگر آیات الاحکام، در مقام بیان همه موارد و جزئیات احکام ارث نبوده است بنابر این برای دانستن حکم باقی موارد باید به علم فقه و حدیث، مراجعه کرد. قرآن در سوره نساء آیه ۷ و ۱۱ تصریح می‌کند «زنان و مردان از پدر و مادر خویش و از دیگر بستگان، ارث می‌برند چه‌اندک باشد و چه بسیار و این یک فریضه است». نکته دیگری که قرآن در سوره نساء آیه ۱۱ و ۱۲ بر آن تاکید دارد این است که تقسیم ارث به روشی که خود ارائه داده زمانی است که وصیت خاص میت و بدهی‌های او در نظر گرفته شده باشد.
| وارث | حکم | آیه | نمودار |
|---|---|---|---|
| مرد و زن | ارث مذکر (مرد) دو برابر ارث مؤنث (زن) است | نساء ۱۱ | ۱ |
| سه دختر یا بیشتر | اگر وارث یک میت سه دختر یا بیشتر باشد سهم آنان، دو سوم ارث است | نساء ۱۱ | ۲ |
| تک‌دختر | اگر میت تنها یک دختر داشته باشد نصف ارث به او می‌رسد | نساء ۱۱ | ۳ |
| پدر و مادر | اگر میت، فرزند داشته باشد و پدر و مادرش زنده باشند سهم هر یک از آن دو، یک ششم ارث است | نساء ۱۱ | ۴ |
| مادر | اگر میت، فرزند نداشته باشد و پدر و مادرش زنده باشند سهم مادر یک سوم ارث است (به شرطی که میت، برادر نداشته باشد) | نساء ۱۱ | ۵ |
| مادر | اگر میت، فرزند نداشته باشد و پدر و مادرش زنده باشند سهم مادر یک ششم ارث است (به شرطی که میت، برادرانی داشته باشد) | نساء ۱۱ | ۶ |
| شوهر | سهم ارث مرد از همسرش، یک دوم میراث است (به شرطی که زن، فرزندی نداشته باشد) | نساء ۱۲ | ۷ |
| شوهر | سهم ارث مرد از همسرش، یک چهارم میراث است (به شرطی که زن، فرزند داشته باشد) | نساء ۱۲ | ۸ |
| زن از شوهر | سهم ارث زن از همسرش، یک چهارم میراث است (به شرطی که مرد، فرزندی نداشته باشد) | نساء ۱۲ | ۹ |
| زن از شوهر | سهم ارث زن از همسرش، یک هشتم میراث است (به شرطی که مرد، فرزند داشته باشد) | نساء ۱۲ | ۱۰ |
| تک‌برادر کلاله | اگر کلاله یک برادر (پدری) داشته باشد، او همه ارث را می‌برد | نساء ۱۷۶ | ۱۱ |
| تک‌خواهر پدری کلاله | اگر کلاله یک خواهر (پدری) داشته باشد، او نصف ارث را می‌برد | نساء ۱۷۶ | ۱۲ |
| دو خواهر پدری کلاله | اگر کلاله دو خواهر (پدری) داشته باشد، آن‌دو، دو سوم ارث را می‌برند | نساء ۱۷۶ | ۱۳ |
| خواهران و برادران پدری کلاله | اگر کلاله چند خواهر و برادر(پدری) داشته باشد، مذکر دو برابر مؤنث ارث می‌برد | نساء ۱۷۶ | ۱۴ |
| یک یا دو خواهر و برادر مادری کلاله | اگر کلاله یک یا دو خواهر و برادر(مادری) داشته باشد، هرکدام یک ششم ارث می‌برند | نساء ۱۲ | ۱۵ |
| سه یا بیشتر برادر و خواهر مادری کلاله | اگر کلاله سه یا بیشتر خواهر و برادر(مادری) داشته باشد،آن‌ها مجموعا یک سوم ارث می‌برند | نساء ۱۲ | ۱۶ |
جدول سهم‌بندی ارث
نسبت ریاضی سهام ارث افراد که در قرآن ذکر شده، بدین شرح است:
| سهم | وارثان | نمودار |
|---|---|---|
| ۱ | تک‌برادر از کلاله | ۱۱ |
| ½ | تک‌دختر، شوهر از زن بی‌فرزند، تک‌خواهر از کلاله | ۳و۷و۱۲ |
| ⅓ | مادر از فرزندی که برادر و اولاد ندارد، خواهران و برادران (مادری) کلاله | ۵و۱۶ |
| ¼ | شوهر از همسرش که فرزند دارد، زن از شوهرش که فرزند ندارد | ۸و۹ |
| ⅙ | هرکدام از پدر و مادر از فرزندی که اولاد دارد، مادر از فرزندی که اولاد ندارد اما برادر دارد، تک‌خواهر و تک‌برادر (مادری) کلاله | ۴و۶و۱۵ |
| ⅛ | زن از شوهری که فرزند دارد | ۱۰ |
| ⅔ | سه دختر یا بیشتر، دو خواهر (پدری) کلاله | ۲و۳ |
- طبق فقه شیعه، تفاوت مقدار ارث کلاله در آیه ۱۲ و آیه ۱۷۶ سوره نساء، به تفاوت ارث خواهر و برادرِ مادری و پدری یا ابوینی برمی‌گردد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی احکام القرآن، ص۶۵۳.
منابع
- مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، مکتبة المرتضویه، بی‌تا.